Kościół farny p w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Kole
Świątynia, ściśle związana z dziejami średniowiecznego kazimierzowskiego miasta królewskiego, miejsca zwoływania sejmików prowincjonalnych, a zarazem ośrodka monastycznego, jest świadectwem bogatej historii miasta oraz pobożności i patriotyzmu jego mieszkańców.
Historia
Królewskie miasto Koło lokowane zostało na prawie magdeburskim w 1362 roku przez Kazimierza Wielkiego. Obok istniejącego od XIII w. kościoła farnego w 1456 r. w mieście ufundowany został przez starostę kolskiego Jana Hińczę z Rogowa klasztor bernardynów, odbudowany wraz z kościołem w barokowym stylu i poświęcony w 1788 r. po zniszczeniu wywołanym wylewami Warty. Od XV wieku do 1716 r. w Kole zbierały się sejmiki generalne prowincji wielkopolskiej (posiedzenia miały miejsce w refektarzu klasztoru bernardynów, ponadto szlachta zbierała się na pobliskich nadwarciańskich łęgach). Po pożarze w 1622 r. i zniszczeniach wywołanych potopem szwedzkim w 1655 rozwój miasta, oparty głównie na rzemiośle i handlu, został zahamowany. Mimo to Koło pozostało wiodącym ośrodkiem w regionie, będąc w XVIII w. największym miastem powiatu konińskiego. Po utracie niepodległości Rzeczpospolitej miasto znalazło się pod panowaniem pruskim, a w 1815 r. zostało przyłączone do nowo utworzonego Królestwa Polskiego podległego Cesarstwu Rosyjskiemu. Podobnie jak w pozostałych pobliskich ośrodkach (m. in. Turek, Władysławów, Dobra) w 1. poł. XIX w. rozwinął się manufakturowy przemysł tkacki. Natomiast w 1842 r. z inicjatywy Józefa Freudenreicha powstała pierwsza w mieście fabryka fajansu i majoliki. W czasie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej miejscowa ludność żydowska, licząca około 5000 osób, została rozstrzelana, wywieziona lub zamknięta w kolskim getcie, a następnie w 1941 r. zamordowana przez Niemców w pobliskim nazistowskim obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem (Lasach Rzuchowskich).
Kościół farny w Kole swymi początkami sięga XIII wieku. Wydaje się, że najwcześniej pobudowaną częścią (II poł. XIV w.) jest dzisiejsze prezbiterium stanowiące pierwotną świątynię, do której później dobudowano resztę. Jak podaje Michał Rawita-Witanowski, stare opisy kościoła farnego podają, iż na belce oddzielającej część kapłańską od głównej nawy, była wyryta data 1409; jest to prawdopodobnie data poświęcenia kościoła. Na przełomie XIV/XV w. (przed 1407) kościół został rozbudowany o nawę. W 1470 r. przywilej króla Kazimierza Jagiellończyka zezwolił na powołanie przy kolskiej świątyni kolegium mansjonarzy, którzy prowadzili tu szkołę parafialną oraz opiekowali się tutejszym Bractwem Literackim. Fundatorem kolegium uposażonego w dochody z karczmy w pobliskim Osieku Wielkim był Jan Hińcza z Rogowa. W 1522 r. poświęcona została kaplica Najświętszej Marii Panny, dobudowana do kościoła nakładem Jarosława Pomian Sokołowskiego. Do parafii farnej w 1540 r. włączono położoną za murami miejskimi parafię św. Wawrzyńca, natomiast w 1552 r. — parafię w pobliskim Kościelcu Kolskim. W 1775 r. w trakcie pożaru Koła spłonęły dach nad zakrystią kościoła, kruchta, skarbczyk, ołtarz oraz dzwonnica, na której stopiły się 3 dzwony. W latach 1863-1895 r. przeprowadzony został gruntowny remont i rozbudowa kościoła, obejmujący wymurowanie filarów i sklepień w nawie, dobudowę od zach. kruchty oraz kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej od pn., zmianę kształtu otworów okiennych, wymianę barokowego wyposażenia na neogotyckie oraz wykonanie przez Wincentego Strubińskiego polichromii wnętrz, a także nowej ambony i balustrady przed ołtarzem przez Leona Domańskiego. Po zakończeniu tych prac świątynia została ponownie poświęcona i nadano jej nowe wezwanie Podwyższenia Krzyża Świętego. W 1917 r. w zewnętrzną ścianę prezbiterium kościoła wmurowana została okolicznościowa tablica upamiętniająca setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki. W czasie II wojny światowej zamknięty kościół użytkowany był przez okupacyjne władze niemieckie jako magazyn odzieży zabranej okolicznym Żydom, w większości wywiezionym do pobliskiego niemieckiego obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. W latach 70-80-tych XX w. wymienione zostały witraże w nawie i prezbiterium oraz odnowiono polichromię we wnętrzach. Kolejne prace przeprowadzone na przełomie XX i XXI w. objęły remont organów, wymianę konstrukcji więźby dachowej i dachówki, przemurowania i naprawę sygnaturki oraz szczytów kościoła, a także oczyszczenie i konserwację jego ścian zewnętrznych. Ponadto wyremontowano organy i prezbiterium. W 2008 r. poświęcona została nowa murowana dzwonnica wzniesiona przy kościele.
Pomimo, że świątynia była wielokrotnie przemurowywana, przyglądając się uważnie dostrzec można na murach kościoła, charakterystyczny gotycki ornament z cegieł zendrówek układanych w romby, które pierwotnie opasywały cały budynek. Ciekawym zabytkiem sztuki gotyckiej jest wykonana z piaskowca płyta nagrobna Jana z Garbowa, starosty kolskiego, a syna Zawiszy Czarnego. Zginął on w 1454 r. w bitwie pod Chojnicami. Na murach kolskiej świątyni podziwiać możemy dawne napisy ryte przez naszych przodków sprzed wieków. Znajdują się one na ścianie prezbiterium, południowej ścianie kościoła, a także kaplicy NMP.
